در نظام حقوقی ایران، حقوق خریدار و فروشنده در قراردادهای خرید و فروش به‌صورت دقیق و جزئی در قانون مدنی تنظیم شده است. یکی از مباحث مهم در این زمینه، مفهوم «خیار عیب» است که به خریدار اجازه می‌دهد در صورت وجود عیب در کالای مورد معامله، از حقوق خود برای فسخ قرارداد یا مطالبه خسارت استفاده کند. ماده 423 قانون مدنی یکی از مواد کلیدی در این خصوص است که شرط اصلی اعمال خیار عیب را وجود عیب در حین بیع می‌داند.
ماده 423 قانون مدنی : خیار عیب وقتی برای مشتری ثابت میشود که عیب مخفی و موجود در حین عقد باشد.
خیار عیب
خیار عیب یکی از انواع خیارات (حق فسخ قرارداد) است که در قانون مدنی ایران به‌منظور حمایت از خریدار در معاملات وضع شده است. این خیار به خریدار اجازه می‌دهد که در صورت وجود عیب در کالای خریداری‌شده، قرارداد را فسخ کند یا تفاوت قیمت بین کالای معیوب و سالم را از فروشنده مطالبه کند (ارش). در همین راستا ماده 422 قانون مدنی بیان داشته است که:
ماده 422 قانون مدنی : اگر بعد از معامله ظاهر شود که مبیع معیوب بوده مشتری مختار است در قبول مبیع معیوب با اخذ ارش یا فسخ معامله.
عیب به هر نقص یا کاستی‌ای گفته میشود که باعث کاهش ارزش یا منفعت کالا شود یا استفاده از آن را مطابق با هدف اصلی کالا دشوار یا غیرممکن کند. مستفاد از ماده 424 قانون مدنی عیب ممکن است ظاهری (قابل‌مشاهده) یا پنهان (غیرقابل‌مشاهده) باشد.
ماده 424 قانون مدنی : عیب وقتی مخفی محسوب است که مشتری در زمان بیع عالم به آن نبوده است اعم از اینکه این عدم علم ناشی از آن باشد که عیب واقعاً مستور بوده است یا اینکه ظاهر بوده ولی مشتری ملتفت آن نشده است.
عیب بعد از بیع و قبل از قبض
ماده 425 قانون مدنی بیان داشته است که عیبی که بعد از بیع و قبل از قبض در مبیع حادث شود در حکم عیب سابق است. این ماده به حالتی می‌پردازد که عیبی در کالای مورد معامله (مبیع) پس از انعقاد قرارداد خرید و فروش، اما قبل از تحویل کالا به خریدار (قبض) به وجود می‌آید. قانون در اینجا تصریح می‌کند که این عیب به‌لحاظ حقوقی به‌عنوان عیب سابق در نظر گرفته میشود، یعنی همانند این است که عیب از ابتدا و در زمان معامله وجود داشته باشد. این حکم به نفع خریدار وضع شده و حمایت بیشتری از او به عمل می‌آورد.
ماده 425 قانون مدنی : عیبی که بعد از بیع و قبل از قبض در مبیع حادث شود در حکم عیب سابق است.
ماده 387 قانون مدنی ایران به موضوع مسئولیت تلف یا نقصان مبیع (کالای مورد معامله) قبل از تسلیم آن به خریدار پرداخته است. این ماده به یکی از قواعد مهم حقوقی در معاملات اشاره دارد که به آن “تلف مبیع قبل از قبض“ گفته میشود. مطابق این ماده، اگر کالای مورد معامله قبل از اینکه به خریدار تحویل داده شود (قبض)، به هر دلیلی که خارج از کنترل و تقصیر فروشنده است تلف شود، قرارداد خرید و فروش به‌صورت خودکار فسخ میشود.
ماده 387 قانون مدنی : اگر مبیع قبل از تسلیم بدون تقصیر و اهمال از طرف بایع تلف شود بیع منفسخ و ثمن باید به مشتری مسترد گردد مگر این که بایع برای تسلیم به حاکم یا قائم مقام او رجوع نموده باشد که در این صورت تلف از مال مشتری خواهد بود.
این قاعده بر مبنای قاعده‌ای در فقه اسلامی به نام « کلّ مبیع قد تلف قبل قبضه فهو من مال بائعه» تنظیم شده است. ماده 387 قانون مدنی، ضمانت اجرای تلف شدن مبیع قبل از قبض را مشخص کرده و از خریدار حمایت می‌کند. این ماده تأکید دارد که مسئولیت حفظ کالا تا زمان تحویل بر عهده فروشنده است، مگر اینکه فروشنده در تلف شدن کالا نقشی نداشته باشد. این قاعده باعث ایجاد تعادل و انصاف در روابط قراردادی میشود.
معیوب بودن کالا در خرید عمده از منظر قراردادی
ماده 431 قانون مدنی ایران به موضوع «خیار عیب» پرداخته است، که یکی از انواع خیارات (حق فسخ قرارداد) در قانون مدنی است. طبق ماده 431 قانون مدنی، اگر چند چیز که مثل یکدیگر نیست در یک عقد فروخته شود و قیمت هر کدام به صورت جداگانه مشخص نباشد در صورتی که برخی از آنها معیوب در آید مشتری نمی تواند بیع (قرارداد خرید و فروش) را نسبت به کالاهای معیوب فسخ کند مگر اینکه بایع (فروشنده) به این کار رضایت دهد. مشتری می تواند یا بیع را نسبت به همه (کل) فسخ کند یا آنکه نسبت به کالای معیوب ارش بگیرد.
ماده 431 قانون مدنی : در صورتی که در یک عقد چند چیز فروخته شود بدون اینکه قیمت هر یک علیحده معین شده باشد و بعضی از آنها معیوب درآید مشتری باید تمام آن را رد کند و ثمن را مسترد دارد یا تمام را نگه دارد و ارش بگیرد و تبعیض نمیتواند بکند مگر به رضای بایع.
ماده 431 بر شرط اساسی وجود عیب در زمان معامله تأکید دارد و این شرط به‌منظور حفاظت از حقوق خریدار در برابر معایب پنهان کالا تنظیم شده است.
تشخیص عیب
طبق ماده 426 قانون مدنی، عیب چیزی است که باعث نقصان در ارزش یا منفعت مال میشود، یا استفاده از آن را مطابق با هدف اصلی دشوار کند. برای تشخیص عیب، باید به عرف رجوع کرد. مثلاً اگر در خرید خودرو، موتور آن مشکل فنی داشته باشد که خریدار از آن بی‌اطلاع بوده، این نقص به‌عنوان عیب شناخته میشود. شایان ذکر است که عیب باید در زمان معامله موجود باشد، حتی اگر خریدار در همان لحظه متوجه آن نشود. گر عیب در اثر حوادث یا استفاده نامناسب پس از تحویل کالا به وجود آمده باشد، خیار عیب جاری نیست. مستند به ماده 426 قانون مدنی تشخیص عیب بر حسب عرف و عادت می شود.
ماده 426 قانون مدنی: تشخیص عیب بر حسب عرف و عادت می شود و بنابراین ممکن است بر حسب ازمنه و امکنه مختلف شود.
عرف در لغت به معنای رسم، سنت، عادت مفهوم است. عرف در جامعه شناسى یکى از مفاهیم بنیادینى است که مى تواند به صورت قواعد هنجارى عمل نموده و منجر به تنظیم رفتار اجتماعى افراد گردد. در بحث قراردادها اصولاً عرف زمان و مکان عقد ملاک قرار می گیرد و باید گفت که عرف در تفسیر قرارداد، تعیین حقوق، تکالیف و تعهدات طرفین یک معامله تأثیر می گذارد به نحوی که در قانون نیز می توان نقش عرف را کاملاً مشاهده کرد که ماده 356 قانون مدنی یکی از آن نمونه ها است.
ماده 356 قانون مدنی:
هر چیزی که بر حسب عرف و عادت جزء یا تابع مبیع شمرده شود یا قرائن دلالت بر دخول آن در مبیع نماید داخل در بیع و متعلق به مشتری است اگرچه در عقد صریحاً ذکر نشده باشد و اگرچه متعاملین جاهل بر عرف باشند.
حقوق متضرر
برای اعمال ماده 431 قانون مدنی خریدار باید در زمان خرید از وجود عیب بی‌اطلاع باشد. اگر خریدار از وجود عیب مطلع بوده و با این حال معامله را انجام داده باشد، دیگر نمیتواند از خیار عیب استفاده کند. در صورت جهل خریدار و اثبات وجود عیب، خریدار دو حق دارد:
فسخ معامله (اعمال خیار عیب).
نگهداری کالا و مطالبه تفاوت قیمت میان مال سالم و معیوب (ارش).
منظور از ارش
ارش در حقوق ایران به عنوان یکی از طرق جبران خسارت در قراردادهای خرید و فروش تعریف میشود. ارش مبلغی است که خریدار به عنوان تفاوت میان ارزش کالای سالم و معیوب از فروشنده مطالبه می‌کند، در صورتی که تصمیم به نگهداری کالای معیوب داشته باشد و نخواهد قرارداد را فسخ کند. ارش عبارت است از مابه‌التفاوت ارزش مبیع (کالای مورد معامله) در حالت سالم و در حالت معیوب که مطابق قانون مدنی، خریدار می‌تواند در صورت وجود عیب در کالا، به جای فسخ قرارداد، آن را از فروشنده مطالبه کند.
ماده 422 قانون مدنی : اگر بعد از معامله ظاهر شود که مبیع معیوب بوده مشتری مختار است در قبول مبیع معیوب با اخذ ارش یا فسخ معامله.
شرایط تعلق ارش
برای مطالبه ارش، باید شرایط زیر محقق شود:
وجود عیب در کالا: کالای خریداری‌شده باید دارای عیبی باشد که ارزش یا منفعت آن را کاهش دهد.
کشف عیب پس از معامله: خریدار باید عیب را پس از انعقاد قرارداد و تحویل کالا کشف کند. اگر عیب در زمان معامله آشکار بوده و خریدار با علم به آن، کالا را خریده باشد، نمیتواند ارش مطالبه کند.
عدم فسخ قرارداد: خریدار باید به‌جای فسخ معامله، تصمیم به نگهداری کالا بگیرد و ارش مطالبه کند.
قانونی بودن قرارداد: قرارداد باید صحیح و معتبر باشد. در معاملات باطل، بحث ارش مطرح نیست.
نحوه محاسبه ارش
محاسبه ارش به این صورت انجام میشود که:
ابتدا ارزش کالای سالم و معیوب تعیین میشود.
سپس نسبت کاهش ارزش ناشی از عیب محاسبه میشود.
بر اساس این نسبت، خریدار می‌تواند درصدی از مبلغ پرداخت‌شده (ثمن) را به‌عنوان ارش از فروشنده مطالبه کند.
آیا خیار تبعض صفقه در معیوب بودن کالا در خرید عمده جاری است؟
تبعض در لغت به معنای تجزیه و چند قسمت شدن بوده و صفقه به معنای معامله می باشد.خیار تبعض صفقه در حقوق مدنی زمانی ایجاد می شود که یک معامله به چند قسمت تجزیه می شود، به این صورت که یک بخش آن صحبیح است و بخش دیگر باطل می باشد.
خیار تبعض صفقه زمانی جاری می شود که بیع نسبت به بخشی از مبیع (کالا) متعدد یا قابل تجزیه، باطل باشد و این در حالیست که معیوب بودن مورد معامله، موجب باطل شدن بیع نمی شود و در این صورت مجالی برای تبعیض وجود ندارد، پس پاسخ به سوال منفی می باشد.
مطالب این وبسایت صرفاً جهت مطالعه و رفع مشکلات حقوقی بازدید کنندگان محترم منتشر شده اند و کلیک راست و کپی برداری دارای محدودیت است. لذا چنانچه جهت امور تحقیقاتی نیازمند دسترسی به متن مطلب می باشید، می توانید " از انتهای هر پست فایل ورد (word) آن را دریافت نمائید. "
