رسیدگی به جرم علیه تبعه ایرانی در هواپیمای خارجی
آشنایی اجمالی با ارتکاب جرم در هواپیما
جرم در هواپیما به هرگونه عمل غیرقانونی یا رفتار خلاف قانون که در داخل یک هواپیمای در حال پرواز یا آماده پرواز انجام می‌شود، اشاره دارد. این نوع جرایم به دلیل محیط خاص هواپیما (مانند ارتفاع، محدودیت‌های فضا، و خطرات احتمالی برای امنیت مسافران) قوانین و پیامدهای جدی‌تری نسبت به جرایم روی زمین دارند. برای مدیریت این جرایم، معاهدات بین‌المللی نظیر کنوانسیون توکیو (1963)، کنوانسیون لاهه (1970)، و کنوانسیون مونترال (1971) تنظیم شده است. این اسناد چارچوب قانونی برای برخورد با جرایم در هواپیما را فراهم می‌کنند. برخی از مثال‌های رایج این جرایم عبارتند از:
1. اختلال در نظم و امنیت پرواز
- رفتار خشونت‌آمیز یا تهدید به خشونت علیه مسافران یا خدمه.
- نافرمانی از دستورات خدمه هواپیما، مثلاً نپوشیدن کمربند ایمنی یا استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی در زمان‌های ممنوع.
2. قاچاق (مواد مخدر، کالا، یا انسان)
- استفاده از هواپیما برای حمل غیرقانونی مواد مخدر، کالاهای ممنوعه، یا انسان.
3. مست شدن و رفتار نامناسب
- مصرف بیش از حد الکل و ایجاد اختلال در محیط پرواز.
4. اقدامات تروریستی
- تلاش برای ربودن هواپیما یا استفاده از آن به‌عنوان ابزاری برای انجام حملات.
5. سرقت یا خرابکاری
- سرقت اموال مسافران یا تخریب تجهیزات هواپیما.
6. قاچاق غیرقانونی اسناد یا اشیا
- حمل اشیاء ممنوعه یا جعل اسناد پرواز.
مجازات این جرایم بسته به شدت و نوع آن، از جریمه مالی تا حبس طولانی‌مدت و حتی مجازات اعدام در موارد بسیار خطرناک، متغیر است. همچنین، قوانین مربوط به این جرایم بر اساس محل وقوع (مثلاً داخل مرزهای هوایی یک کشور) و تابعیت هواپیما تعیین می‌شوند.
جرم علیه تبعه ایرانی در هواپیما
جرم علیه تبعه ایرانی در هواپیما یکی از موضوعات حساس در حقوق بین‌الملل و حقوق داخلی ایران است. این موضوع تحت تأثیر قوانین داخلی، معاهدات بین‌المللی و قواعد صلاحیت قضایی کشورها قرار دارد. برای اقامه هر دعوایی در ابتدا باید مرجع صالح برای حل اختلاف و رسیدگی را تعیین نمود تا بتوان دعوا را در آن مرجع قضایی اقامه نمود تا آن مرجع بتواند بر اساس اصول دادرسی به آن دعوی رسیدگی کند. گاهی اوقات علاوه بر صلاحیت سوالی مطرح می شود که بر اساس چه قانونی باید فرد را مجازات کرد. برای آنکه منظور مشخص شود یک مسئله را بیان می کنیم و سپس به تشریح آن می پردازیم:
مسئله جرم در هواپیما: تصور کنید فردی فرانسوی علیه تبعه ایرانی در هواپیمای متعلق به کشور امارات بر فراز آسمان ترکیه مرتکب جرمی می شود. سوالی که مطرح می شود آن است که در این حالت کدام کشور صالح به رسیدگی است و قانون کدام یک از کشورها برای اجرای مجازات اعمال می شود؟ آیا قانون کشور فرانسه حاکم است یا ایران یا آیا چون در هواپیمای متعلق به امارات جرم محقق شده است باید امارات را صالح به رسیدگی بدانیم و یا به دلیل آنکه در آسمان ترکیه جرم واقع شده باید ترکیه را صالح بدانیم؟
رسیدگی به جرم علیه تبعه ایرانی در هواپیمای خارجی در آسمان کشور ثالث
بنا بر ماده 8 قانون مجازات اسلامی با توجه به اصل صلاحیت تابعیت شخص مجنی علیه، در صورتی که فردی خارجی مرتکب جرمی تعزیری علیه تبعه ایران با کشور ایران گردد، چنان چه در محل وقوع نیز رفتار جرم باشد و همچنین فرد در محل وقوع جرم مورد محاکمه قرارگرفته و تبرئه نشده باشد و یا در صورت محکومیت مجازات کلا یا بعضا در مورد وی اعمال نشده باشد، اگر در ایران یافت شود یا به ایران اعاده گردد به موجب قوانین جزائی ایران، محاکم ایران به جرم وی رسیدگی خواهند کرد.
علاوه بر این طبق ماده 31 قانون هواپیمایی کشوری به جنحه و جنایاتی که در داخل هواپیمای خارجی حین پرواز ارتکاب شود در صورت وجود یکی از شرائط ذیل محاکم ایران رسیدگی خواهند کرد:
الف – جرم مخل انتظامات با امنیت عمومی ایران باشد.
ب – متهم یا مجنی علیه تبعه ایران باشد.
ج – هواپیما بعد از وقوع جرم در ایران فرود آید.
در هر یک از موارد بالا رسیدگی در دادگاه محلی که هواپیما در آن محل فرود آمد یا دادگاه محلی که متهم در آن دستگیر شود به عمل خواهد آمد.
ماده 8 قانون مجازات اسلامی:
هرگاه شخص غیرایرانی در خارج از ایران علیه شخصی ایرانی یا علیه کشور ایران مرتکب جرمی به جز جرائم مذکور در مواد قبل شود و در ایران یافت و یا به ایران اعاده گردد، طبق قوانین جزائی جمهوری اسلامی ایران به جرم او رسیدگی می‌شود، مشروط بر اینکه:
- الف- متهم در جرائم موجب تعزیر در محل وقوع جرم، محاکمه و تبرئه نشده یا در صورت محکومیت، مجازات کلاً یا بعضاً درباره او اجراء نشده باشد.
- ب- رفتار ارتکابی در جرائم موجب تعزیر به موجب قانون جمهوری اسلامی ایران و قانون محل وقوع، جرم باشد.
همچنین در این خصوص ماده 31 قانون هواپیمایی کشوری مصوب 1328 اینگونه مقرر داشته است :
ماده 31 قانون هواپیمایی کشوری مصوب ۱۳۲۸ :
بجنحه و جنایاتیکه در داخل هواپیمای خارجی حین پرواز ارتکاب شود در صورت وجود یکی از شرایط ذیل محاکم ایران رسیدگی خواهند کرد .
- الف – جرم مخل انتظامات یا امنیت عمومی ایران باشد .
- ب – متهم یا مجنی علیه تبعه ایران باشد
- ج – هواپیما بعد از وقوع جرم در ایران فرود آید.
- در هر یک از موارد بالا رسیدگی در دادگاه محلی که هواپیما فرود آمده یا دادگاه محلی که متهم در آن دستگیر شود بعمل خواهد آمد.
اقدامات حقوقی برای تبعه ایرانی
با عنایت به مراتب مذکور، اگر یک تبعه ایرانی در پرواز بین‌المللی مورد تعرض، سرقت، یا خشونت قرار گیرد ولو آنکه در خارج از مرزها رخ دهد، ایران می‌تواند صلاحیت قضایی اعمال کند (ماده 8 قانون مجازات اسلامی) و حق پیگیری قضایی این جرم را دارد. در صورتی که جرم به حقوق عمومی یا امنیت ملی مربوط باشد، این صلاحیت تقویت می‌شود. لذا اگر تبعه ایرانی قربانی جرم در هواپیما باشد:
- ثبت شکایت: قربانی یا خانواده او می‌توانند در ایران یا کشوری که هواپیما ثبت‌شده یا جرم در آن رخ داده، شکایت کنند.
- وزارت امور خارجه ایران: این نهاد می‌تواند برای حمایت از حقوق شهروندان ایرانی در خارج از کشور وارد عمل شود.
- مراجع قضایی ایران: قربانی می‌تواند از طریق دادگاه‌های ایران اقدام کند.
