مال منقول و غیرمنقول چیست؟ و ضابطه تشخیص آن
مال منقول و غیرمنقول چیست؟ و ضابطه تشخیص آن ها چگونه است؟
منظور از مال
برای درک مناسب از مال منقول و غیرمنقول لازم است در ابتدا به مفهوم مال آشنا شویم. بر اساس مفاهیم برداشت شده از قانون، مال چیزی است که منفعت عقلایی داشته و بتواند یک نیاز مادی یا معنوی را برطرف کند و قابلیت تملک داشته باشد. در اصطلاح عام ممکن است، دو لغت مال و دارایی به یک معنا در نظر گرفته بشوند، اما در معنای دقیق حقوقی، اینگونه نمی باشد چرا که مال، فقط بخش مثبت دارایی را شامل می شود، مثلا داشتن خانه یا ماشین، اما دارایی، شامل یک بخش منفی نیز بوده که شامل دیون و بدهی های هر فرد می باشد. در نتیجه، نمی توان این دو مفهوم را یکی دانست.
مال در حقوق به هر چیزی گفته می‌شود که بتواند نیازهای مادی یا معنوی انسان را تأمین کند و دارای ارزش اقتصادی باشد. در واقع، مال چیزی است که قابلیت تصرف و تملک داشته و بتوان آن را در معاملات به کار برد. این مفهوم بسیار گسترده است و شامل موارد ملموس (مثل اشیاء) و ناملموس (مثل حقوق) می‌شود. مال باید از نظر عرف جامعه دارای ارزش باشد؛ یعنی بتوان آن را فروخت، اجاره داد یا مبادله کرد. ارزش اقتصادی معیار تمایز مال از چیزهای فاقد ارزش مانند زباله است. تعریف مال در حقوق بسیار مهم است زیرا پایه بسیاری از مفاهیم و قراردادهای حقوقی (مانند خرید و فروش، اجاره، وقف) بر آن استوار است. برای مثال، چیزی که مال تلقی نشود نمی‌تواند موضوع یک قرارداد قانونی باشد.
در یک تقسیم بندی مال، به مال منقول و غیرمنقول تقسیم می شود.
مال غیرمنقول
مال غیرمنقول در حقوق به مالی گفته می‌شود که قابلیت جابه‌جایی ندارد یا جابه‌جایی آن بدون آسیب زدن به مال یا محل آن ممکن نیست. این نوع از اموال عمدتاً شامل اموالی است که به‌صورت ذاتی یا به دلیل اتصال به زمین، ثابت و غیرقابل حرکت هستند. مثل کوه و آپارتمان. ماده 12 قانون مدنی در این خصوص بیان داشته است
ماده 12 قانون مدنی:
مال غیرمنقول آن است که از محلی به محل دیگر نتوان نقل نمود اعم از اینکه استقرار آن ذاتی باشد یا به واسطه عمل انسان به نحوی که نقل آن مُستَلزم خرابی یا نقص خود مال یا محل آن شود.
با توجه به این تعریف تفاوتی، میان اموالی که ذاتا غیر منقول هستند (مثل کوه) یا به واسطه عمل انسان غیرمنقول هستند (مثل آپارتمان)، وجود ندارد.
انواع مال غیرمنقول:
1. غیرمنقول ذاتی (طبیعی): مالی که به‌طور طبیعی و ذاتی غیرقابل جابه‌جایی است، مانند زمین، کوه‌ها، درختانی که در زمین کاشته شده‌اند.
2. غیرمنقول به واسطه عمل انسان: مالی که به‌دلیل اتصال دائمی به زمین یا ساختمان غیرمنقول محسوب می‌شود. مثال‌ها: بناها و ساختمان‌ها درختان کاشته‌شده لوله‌کشی یا سیم‌کشی که به زمین یا بنا متصل شده است.
3. غیرمنقول حکمی: اموالی که به لحاظ حکم قانون غیرمنقول محسوب می‌شوند، هرچند ذاتاً قابلیت جابه‌جایی دارند. مثال: تراکتور و یا داس اختصاص یافته به زمین کشاورزی.
ویژگی‌های مال غیرمنقول:
1. عدم قابلیت جابه‌جایی: مال غیرمنقول به دلیل اتصال به زمین یا ماهیت خود، نمی‌تواند جابه‌جا شود.
2. ارتباط با زمین: بیشتر اموال غیرمنقول ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم با زمین دارند، مثل خانه، باغ یا چاه.
3. تشریفات حقوقی خاص در معاملات: معاملات مربوط به مال غیرمنقول (مثل خرید، فروش یا اجاره) نیازمند ثبت رسمی در دفاتر اسناد رسمی است.
4. مقررات ویژه حقوقی: دعاوی و مسائل حقوقی مربوط به اموال غیرمنقول معمولاً تابع قوانین محل وقوع آن مال هستند. به‌عنوان مثال، اگر زمینی در اصفهان باشد و طرفین دعوا ساکن تهران باشند، دعاوی مربوط به آن زمین باید در دادگاه محل ملک (اصفهان) رسیدگی شود.
منظور از مال منقول
مال منقول دسته‌ای از اموال است که به دلیل قابلیت جابه‌جایی و انعطاف‌پذیری در معاملات، در زندگی روزمره و امور حقوقی اهمیت ویژه‌ای دارد. مال منقول در حقوق به مالی گفته می‌شود که بتوان آن را بدون آسیب رساندن به ذات یا ماهیت آن از مکانی به مکان دیگر جابه‌جا کرد. این تعریف به مال‌هایی اشاره دارد که قابلیت حمل و نقل دارند و برخلاف اموال غیرمنقول به مکان خاصی وابسته نیستند. به عبارت دیگر، منظور از مال منقول، کلیه اشیاء مادی است که قابلیت نقل و انتقال را از محلی به محل دیگر دارند. این حرکت می تواند به خودی خود باشد مانند حیوانات، یا نیروی خارجی بتواند که محل آن را بدون خرابی تغییر دهد: مانند کتاب، اتومبیل، میز، خودکار و امثالهم. ماده ۱۹ قانون مدنی برای بیان خصوصیت های مال منقول اعلام می‌دارد:
ماده 19 قانون مدنی:
اشیائی که نقل آن از محلی به محل دیگر ممکن باشد بدون اینکه به خود یا محل آن خرابی وارد آید مَنقول است.
اموال منقول ممکن است با اعمالی صفت غیرمنقول را بدست آورند و طوری به کار رود که تغییر آن جز با خرابی محل یا عین مال ممکن نباشد. مثلا آجر مالی منقول است و قابلیت نقل انتقال از مکانی به مکان دیگر را دارد. حال اگر این آجر در دیواری به کار رود دیگر قابلیت نقل و انتقال بدون خراب کردن قسمتی از دیوار را ندارد در نتیجه مصالح استفاده شده منقول در یک مال غیر منقول، غیرمنقول می باشد. مثل: آجر به کار رفته در دیوار، لوله های استفاده شده در ساختمان و امثالهم.
انواع مال منقول
مال منقول به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
1. منقول ذاتی (عینی): مالی که به‌طور ذاتی قابلیت جابه‌جایی دارد و در اثر جابه‌جایی، ماهیت یا ساختار آن دچار تغییر نمی‌شود. مثال‌ها: اشیای شخصی (مانند لباس، کتاب، جواهرات) وسایل نقلیه (مانند خودرو، موتورسیکلت) لوازم خانگی و تجهیزات (مانند یخچال، تلویزیون)
2. منقول حکمی: اموالی که به لحاظ حکم قانون در دسته اموال منقول قرار می‌گیرند، هرچند ممکن است در ذات خود به زمین یا مکان خاصی مرتبط باشند. مثلاً تمام حقوق دینی که موضوع آن پول یا مال منقول باشد ولو اینکه منشأ استحقاق آن غیر منقول باشد، در حکم منقول است؛ طبق ماده ۲۰ قانون مدنی، مطالبه ی اجاره بهای امالک از حیث صالحیت محاکم در حکم منقول است.
ویژگی‌های مال منقول
قابلیت جابه‌جایی: اصلی‌ترین ویژگی مال منقول، امکان انتقال آسان آن بدون تخریب یا تغییر ماهیت است.
معاملات ساده‌تر: خرید، فروش یا اجاره اموال منقول اصولاً نیازی به ثبت رسمی ندارد و معمولاً با توافق طرفین انجام می‌شود. البته امروزه نیاز به ثبت برخی از این معاملات الزامی شده است؛ لیکن برای معامله یک خودکار یا یک کفش نیاز به ثبت در دفاتر اسناد رسمی نیست.
عدم وابستگی به مکان: مال منقول برخلاف مال غیرمنقول به زمین یا مکان خاصی وابسته نیست.
صلاحیت محاکم: دعاوی مرتبط با اموال منقول معمولاً در دادگاه محل اقامت خوانده مطرح می‌شود، نه محل وقوع مال.
ضابطه اصلی در تشخیص مال منقول و غیرمنقول
ضابطه اصلی در تشخیص مال غیر منقول و منقول، قابلیت و امکان حمل و نقل است بدین بیان که هر گاه مالی قابل حرکت دادن باشد بی آنکه برای عین یا محل آن خرابی به بار آید، مال را منقول می نامند و اگر مالی قابل نقل نباشد یا اگر در عمل نیز نقل آن ممکن شود این جا به جایی موجب ویرانی و خرابی عین یا محل آن شود آن را غیر منقول می گویند. برای مثال پرده پنجره ساختمان که به سهولت و بدون وارد شدن آسیب به پرده یا محل استقرار آن، قابلیت جدا شدن و انتقال به محل دیگر را دارد بنابر حکم ماده 19 قانون مدنی منقول است. لوله های آب منصوب در ساختمان مادامی که ملحق به بنا است از اموال غیر منقول محسوب می شود(ماده 13 قانون مدنی) و درخت کاشته شده نیز تا وقتی بریده یا کنده نشده است غیرمنقول است (ماده 16 قانون مدنی) و همچنین وفق ماده 15 قانون مدنی میوه روی درخت تا چیده نشود غیرمنقول است.
